Φυτοφάρμακα και μέλισσες

Η ΧΡΗΣΗ ΦΥΤΟΦΑΡΜΑΚΩΝ

Η μέλισσα είναι πραγματικά μάρτυρας της υποβάθμισης του περιβάλλοντος. Δυστυχώς, για την επικύρωση των φυτοφαρμάκων, για πολύ καιρό, ο έλεγχός τους γινόταν σε πειραματικές κυψέλες. Οι επιπλοκές που οφείλονταν στη συστημική δράση τους, οι δηλητηριάσεις των προνυμφών ή η επίδραση των, σχεδόν θανατηφόρων, δόσεων αγνοήθηκαν ή παραμελήθηκαν.

Οι κατηγορίες των φυτοφαρμάκων

Για να προστατεύουν τις καλλιέργειες τους, οι αγρότες χρησιμοποιούν διάφορους τύπους φυτοφαρμακευτικών προϊόντων, που ονομάζονται επίσης και ζιζανιοκτόνα… Τα προϊόντα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν αυτόνομα ή σε συνδυασμούς. Για τις δηλητηριάσεις των μελισσών υπεύθυνα είναι κυρίως τα εντομοκτόνα.

Τα εντομοκτόνα χρησιμοποιούνται κυρίως για την προστασία των καλλιεργειών, αλλά γίνεται και κάποια χρήση τους για κτηνιατρικούς και περιβαλλοντικούς λόγους, ενάντια στα κουνούπια, τη μελίγκρα, τις ψείρες  των φυτών κ.λπ.

Εδώ και αρκετό καιρό γνωρίζουμε τις «φυτικές» ουσίες που χρησιμοποιούνται για την εξόντωση των εντόμων: άλατα αρσενικού, φθοριούχα προϊόντα και προϊόντα φυτικής προέλευσης (νικοτίνη, πύρεθρο, ροτενόνη κ.λπ.). Από το 1942, όμως, η χρήση των εντομοκτόνων με οργανικές ενώσεις εξαπλώνεται. Τα κατατάσσουμε, ανάλογα με τη χημική τους δομή, σε

·         Χλωριωμένους υδρογονάνθρακες: DDT, lindane κ.λπ.

·         Οργανοφωσφορικά : παραθείο, μαλαθείο, μεθυλικό παραθείο κ.λπ.

·         Πυρεθροειδή (προέρχονται από ενώσεις του πύρεθρου): δελταμεθρίνη, ακριναθρίνη, φλουβαλινάτη κ.λπ.

·         Εστέρες καρβαμιδικού οξέως: καρβαρίλ,φενοξυκάρβ

·         Διάφορα: carbinols, φορμαμιδίνες, σουλφοξείδιο, κ.λπ.

·         Πρόσφατα εντομοκτόνα: νεονικοτινοειδή, φαινυλπυραζόλες (φινοπρίλ).

        Καταστρεπτικά αποτελέσματα

Οι ουσίες αυτές διαχωρίζονται σε: εκείνες που επηρεάζουν τα ενήλικα έντομα, εκείνες που επηρεάζουν τις προνύμφες. Ορισμένες επηρεάζουν μόνο τις προνύμφες, αλλά επιδρούν στα διάφορα στάδια ζωής των εντόμων. 

Τα εντομοκτόνα εισχωρούν στο σώμα των εντόμων  είτε με την επαφή, είτε με την κατάποση ή ακόμη μέσω των αναπνευστικών οδών. Η δράση τους προσβάλλει κυρίως το νευρικό σύστημα των εντόμων.

Δυστυχώς, τα εντομοκτόνα σπάνια προσβάλλουν μόνο τα έντομα στόχο. Συνήθως προσβάλλουν όλα τα έντομα, ακόμα και τα ωφέλιμα, δηλαδή τους φυσικούς κυνηγούς των βλαβερών εντόμων (πασχαλίτσες και άλλα) και τα έντομα που συμβάλλουν στην επικονίαση (μέλισσες και βομβίνοι).

Η αντοχή ορισμένων εντομοκτόνων στο περιβάλλον αυξάνει ακόμα περισσότερο τον κίνδυνο. Τα μόρια των υδροχλωρανθράκων, για παράδειγμα, παρουσιάζουν τόσο μεγάλη χημική σταθερότητα που αντέχουν σε μια μακροχρόνια έκθεση στους περιβαλλοντικούς παράγοντες, δε φθείρονται και διατηρούν τα χαρακτηριστικά τους για πολλά χρόνια. Τα οργανοφωσφορικά εντομοκτόνα διατηρούνται για μικρότερο διάστημα.

Δύο τύποι δηλητηριάσεων

Οι δηλητηριάσεις των μελισσών τις περισσότερες φορές δεν γίνονται σκόπιμα κι οφείλονται στην κακή χρήση των ζιζανιοκτόνων: χρήση μη εγκεκριμένων προϊόντων κατά την ανθοφορία, υπερβολικές δόσεις, επικίνδυνοι συνδυασμοί (π.χ. πυρεθροειδή + μυκητοκτόνα) κ.λπ. Οι κλινικές παρατηρήσεις κάνουν διαχωρισμό σε δύο κατηγορίες:

• Δηλητηριάσεις με θανατηφόρα αποτελέσματα (προκαλούν το θάνατο). Τα αποτελέσματα αυτά οφείλονται σε οξείες δηλητηριάσεις (μια δόση) ή σε χρόνιες δηλητηριάσεις (μικρές αλλά επαναλαμβανόμενες δόσεις).

¾     Οι οξείες δηλητηριάσεις. Προέρχονται από τη χρήση εξαιρετικά τοξικών εντομοκτόνων. Ο μελισσοκόμος παρατηρεί ξαφνική και μαζική θνησιμότητα των μελισσών του: συνήθως προσβάλλεται όλη η κυψέλη. Υπάρχουν νεκρές μέλισσες μπροστά στις κυψέλες και πολλές φορές συσσωρεύονται μέσα στην κυψέλη, σε σημείο που να φράζουν τις εισόδους. Καθώς ο θάνατος δεν είναι ακαριαίος, μπορούμε να παρατηρήσουμε νευρικές ανωμαλίες στις μέλισσες που πεθαίνουν: σπασμωδικές κινήσεις, αδυναμία πετάγματος, παράλυση και θάνατος.

Οι συλλέκτριες εκτίθενται περισσότερο στον κίνδυνο. Ορισμένες πεθαίνουν πριν επιστρέψουν στην κυψέλη. Ο γόνος δεν προσβάλλεται, δεν υπάρχουν όμως πια αρκετές εργάτριες για τη φροντίδα του.  

 

¾     Οι χρόνιες δηλητηριάσεις

Εμφανίζονται μετά τη χρήση λιγότερο δυνατών προϊόντων, συχνά όμως η δράση τους παραμένει ενεργή (π.χ. δελταμεθρίνη). Διακόσιες συλλέκτριες μπορούν να μεταφέρουν τη μόλυνση στη κυψέλη και να δηλητηριάσουν 2.000 – 10.000 ομογενείς τους. Η δράση αυτού του τύπου δηλητηρίασης είναι αργή και ύπουλη, και καταλήγει σε σημαντική μείωση του πληθυσμού, ώστε η κυψέλη να μην έχει πια αξία.

·         Δηλητηριάσεις με μη θανατηφόρες συνέπειες

Στην περίπτωση αυτή οι μέλισσες δεν πεθαίνουν, εμφανίζουν όμως συμπεριφορικές, φυσιολογικές και βιοχημικές διαταραχές. Για παράδειγμα, μια ουσία που επιδρά στους μηχανισμούς προσανατολισμού των συλλεκτριών θα τις εμποδίσει να ξαναβρούν την κυψέλη τους με αποτέλεσμα να μειωθεί ο πληθυσμός της αποικίας.

Δηλητηριάσεις τέτοιου τύπου εμφανίζονται συχνότερα από το 1990 και εξής, και φαίνεται να έχουν σχέση με τη χρήση νέων τύπων εντομοκτόνων (νέο-νικοτινοειδή και φαινυλπυραζόλη).

 

Τα νέα εντομοκτόνα

Ήδη από το 1990, νέες ουσίες επιδρούν στο νευρικό σύστημα των εντόμων: τις ονομάζουμε νευροτοξικές. Αυτό που τις διαφοροποιεί από τις παλιές, είναι η συστημική τους ισχύς, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι χορηγούνται σε πολύ μικρές δόσεις κι έχουν πολύ χαρακτηριστική επίδραση στα νευρικά κύτταρα των εντόμων. Σήμερα χρησιμοποιούνται δύο τέτοια είδη εντομοκτόνων:

·         Η ιμιδαχλοπρίδη, η οποία εμπεριέχεται στα προϊόντα:

¾     Caucho: περιβάλλει ή καλύπτει τους σπόρους του τεύτλου, του κριθαριού και του σιταριού. Η χρήση του έχει προσωρινά απαγορευτεί για τους σπόρους του ηλιοτροπίου.

¾     Confidor: Χρησιμοποιείται με ψεκασμό, δεν πρέπει όμως να χορηγείται κατά τις δεκαπέντε ημέρες που προηγούνται της ανθοφορίας των φυτών.

¾     Advantage: Κτηνιατρικό προϊόν ενάντια στις ψείρες των σκύλων και των γάτων.

·         Το φινοπρίλ εμπεριέχεται στα προϊόντα:

¾     Regent TS: περιβάλλει τους σπόρους ρυζιού, καλαμποκιού και ηλιοτρόπιου.

¾     Metis, Texas, Jumper, Zoom: περιβάλλει τους σπόρους των δημητριακών.

¾     Schuss, Regent MG: εφαρμόζεται στις αγροτικές εκτάσεις.

¾     Frontline: Κτηνιατρικό προϊόν, ενάντια στις ψείρες των σκύλων και των γατών. 

Τοξικά σε πολύ μικρές δόσεις

Τα προϊόντα αυτά επιδρούν με τρόπο μη αναστρέψιμο σε ορισμένους συγκεκριμένους δέκτες των νευρικών κυττάρων, εμποδίζοντας τη ροή του νευρικού ρεύματος. Το δηλητηριασμένο έντομο πεθαίνει , αφού πρώτα παρουσιάζει συμπτώματα όπως σπασμούς, τρεμούλιασμα κι έντονη αδυναμία. Στην κυψέλη, οι μελισσοκόμοι παρατηρούν αποδεκατισμό και σημαντική μείωση της παραγωγής μελιού.                                   Επιστημονικές έρευνες (του INRA και του CNRS, μεταξύ άλλων) έγιναν με μόρια ιμιδαχλοπρίδης και φινοπρίλ. Αποδεικνύουν ότι σε πολύ μικρές δόσεις η ομοδαχλοπρίδη δεν είναι θανατηφόρα , αλλά προκαλεί  συμπεριφορικές διαταραχές:

¾     Στην εκμάθηση (0,1 νανογραμμάρια)

¾     Στην αναγνώριση των ομογενών τους (μεταξύ 12 και 60 ppb)

¾     Στα αντανακλαστικά της επιμήκυνσης της γλώσσας (μεταξύ 6 και 12 ppb)

¾     Στη συλλογή τροφής (μεταξύ 3 με 6 ppb)

¾     Στον προσανατολισμό (μεταξύ 10 και 20 ppb). Με το φινοπρίλ, οι μη θανατηφόρες δόσεις , σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές , είναι ακόμα πιο μικρές και οι πρώτες διαταραχές παρουσιάζονται με δόσεις των 0,75 – 2 ppb.

 Πηγή: Σύγχρονη Μελισσοκομία (Henri Clement)